اگر تا بیست و یک سالگی فرزند متخلق شد، کار تمام است و الا...

مرجع تقلید بزرگوار حضرت آیت الله آقا مجتبی تهرانی در ادامه جلسات درس اخلاق خود جوزدگی را از آفات جوانی دانست و گفت: باید طوری جوان را تربیت کرد که جو زده نشود. باید به او فهماند و شعور به او داد تا تحت تأثیر هر جوی قرار نگیرد. خیال نکند این جوها همه­ صادق و طبیعی و خودجوش است.
مرور مباحث گذشته
بحث ما راجع به تربیت به معنای روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر بود. درباره روش دادن گفتیم محیط­هایی که انسان در آنها ساخته می­شود و روش می­گیرد، ابتدا محیط خانوادگی است. لذا بحث را در این محیط مطرح کردیم و گفتیم فرزند از پدر و مادر - هم در بعد دیداری­، شنیداری­، گفتاری و کرداری - روش می­گیرد و بالاخره جلسه گذشته بحث ما به اینجا رسید که تربیت از ظاهر شروع می­شود و بعد به باطن رخنه می­کند.

اولین عامل موثر در تربیت، رابطه شخصی است
اولین عامل که در تربیت مؤثر است، عامل رابطه شخص با شخص است. اینکه محیط خانوادگی را مطرح کردم، به دلیل این بود که در این محیط رابطه اشخاص تنگاتنگ است، محدود به گاهی اوقات نیست. شبانه­روزی است و تقریباً در همه حالات است. این رابطه است که هم به انسان روش می­دهد و هم باعث می­شود طرف مقابل روش بگیرد. رابطه تنگاتنگ میان اشخاص این اقتضا را دارد. به خصوص که فرزند هم سریع می­گیرد و هم عمیق.

رابطه تنگاتنگ مخصوص خانواده نیستاگر ما بحث را دائرمدار رابطه تنگاتنگ خصوص رابطه پدر و مادر با فرزند قرار بدهیم و آن را فقط متمرکز در این کنیم، درست نیست. این رابطه تنگاتنگ، هرچند که معمولاً در روابط خانوادگی هست، اما گاهی اوقات این دایره یک مقدار وسیع­تر می­شود.

مسئله به طور غالب، خویشاوندی است - نزدیکان مثل خواهر، برادر و ...- ولی ممکن است نسبت به کسانی که از نظر نَسَب با انسان رابطه­ای ندارند نیز مطرح باشد. یعنی این نوع رابطه مؤثر در تربیت، درباره تمام کسانی است که انسان در زندگی با آن­ها آمیخته باشد و یک نوع آمیختگی داشته باشد. این­ها هم از نظر تربیت، همین حکم را دارند.

لذا گفتیم اصلا انبیاء بعثتشان برای روش دادن و آموختن روش اخلاقی به بشر بوده است؛ چه در بعد انسانی و چه در بُعد الهی­شان. پیغمبر اکرم وقتی به رسالت مبعوث شد فرمود: « بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» من برای تمام کردن مکارم اخلاق مبعوث شدم.

انسان اول نسبت به نزدیکان مسئولیت تربیتی داردخداوند خطاب به پیغمبر می­گوید: «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ» و اقوام نزدیکت را انذار بده!
اول خویشاوندانت را انذار بده. البته خویشاوندان نزدیک، آنها مقدم­اند. ماده عشیره از نظر لغت «عشرت» است، معاشرت از عشرت است. یعنی معاشرت نوعی ارتباط زیاد و آمیختگی با یکدیگر است. لذا عشیره که گفته می­شود، از همین باب است و مسئله خانواده را مطرح می­فرماید. لغت عشیره را هم که به کار می­گیرد، معنایش آن است که از نظر خانوادگی آن­هایی را که با تو رابطه تنگاتنگ دارند را انذار بده! حتی قید أقربین را هم می­گذارد، که اشاره به نزدیکان دارد.



دایره تربیتی مومن: خانواده، نزدیکان و همسایه­هالذا در باب تربیت آنچه را که می­توان به عنوان عامل ابتدایی معرفی کرد، مسئله رابطه تنگاتنگ است که این عامل موجب می­شود شخص به دیگری روش بدهد و شخص دیگر از او روش بگیرد. روایتی از امام صادق (ع) است که حضرت فرمودند: « لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ یُورِثُ أَهْلَ بَیْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى یُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ [جَمِیعاً]»

مؤمن همیشه اینگونه است که برای خانواده­ و اهل بیتش، علم و ادب صالح و شایسته، به میراث می­گذارد تا اینکه آنها را به بهشت می­برد. «حَتَّى لَا یَفْقِدَ فِیهَا مِنْهُمْ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً»

به طوری که وقتی در بهشت رفت، هیچ کدام از این­ها را مفقود نمی­بیند. همه آن­هایی که تربیتشان کرده است، هستند؛ کوچکشان هست، بزرگشان هست. بعد می­گوید «وَ لا خادِماً» این را اضافه می­گوید، حتی خدمتکاری را که رابطه تنگاتنگ و روزانه با او داشت و در متن زندگی او بود نیز همراه او هست. «وَ لا جاراً» حتی همسایه­های او هم، بواسطه تربیت او و ارثی که برای آنها گذاشته است، در بهشت هستند.

همسایگی در گذشته با روابط نزدیک همراه بودسابق بر این، همسایگی، مسئله مهمی بوده است. چون رابطه­ها خیلی تنگاتنگ بود. ما هم در اسلام بسیار نسبت به همسایه سفارش داریم. مثل الآن نبود که همسایه، همسایه­اش را نمی­شناسد که اصلاً کیست! ما عجب مسلمانی هستیم! در آن موقع این روایت­ها صادر شده است. در آن موقع، همسایگی معنا داشته؛ از نظر بعد معنوی، اخلاقی، انسانی. فکر نکنید، این حرف ها تَعبُّد است.

انسانیت اقتضا دارد که رابطه ها اینگونه باشد. یک رابطه تنگاتنگ میان همسایه­ها بوده است. هر روز این­ها با هم برخورد داشتند؛ برخورد روزانه. بعد رفت و آمد داشتند و ... اینها همه گویای این مسئله است که این رابطه تنگاتنگ، نقش سازندگی دارد.

قبلاً هم گفتم: غالباً این رابطه در خانواده هست! تعبیر به غالب می­کردم که در رابطه میان پدر و مادر با فرزند، آنچه که در روش دادن و روش گرفتن، نقش دارد، مسئله رابطه تنگاتنگ است که هم نقش سازندگی دارد، هم تخریبی و غالباً در خانواده هست.

در تربیت نسبت خانوادگی موضوعیت ندارداولین محیط، محیط خانوادگی است. اما چون آنکه نقش اساسی دارد مسئله رابطه است و نَسب مدخلیت ندارد، باید دانست این بحث در محیط­های بعدی - آموزشی، شغلی، رفاقتی- هم همین­ عواملی را که می­گویم محوریت پیدا می­کند.

عامل دوم در تربیت: محبتعامل دوم، عامل محبت است. اصلاً بحث ما پیرامون غیرت بود که از محبت ناشی می­شود و از اینجا شروع کردیم که رابطه پدر و مادر با فرزند، رابطه تنگاتنگ همراه با چاشنی محبت است؛ آنهم محبت قوی. کمی جلوتر برویم. سؤال اساسی اینجاست که خودِ این محبت - که از شئون قلب و دل است- با چه چیزی حاصل می­شود؟ با احسان.

لذا ما در بحث تربیت یک عامل را به عنوان عامل احسان مطرح می­کنیم که در باب روش گرفتن نقش اساسی دارد. در پذیرش روشها نقش دارد. یعنی اگر مربی به مربایش احسان کند، پذیرش­ او قوی می­شود.

احسان جلب محبت می­کندلذا یکی از مسائلی که در باب تربیت مطرح است - حتی نسبت به رابطه پدر و مادر و فرزند هم همین است- آن چیزی که جلب محبت می­کند و نقش سازنده دارد، احسان است. یعنی عامل احسان از عواملی است که در باب تربیت نقش اساسی دارد. چون قلوب را جذب می­کند.

روایات متعدده­ای هم در این باب داریم . این روایت از پیغمبر اکرم است که حضرت فرمودند: «جُبِلَتِ الْقُلُوبُ عَلَى حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهَا» دل­ها بر حب کسی که به او محبت بکند، آمیخته است.

علی (ع) که تعبیرات زیادی دارند «بِالإحسَانِ تُملَکُ القُلُوبُ» با نیکی دلها بدست می­آیند. «کَم مِن إنسَانٍ اِستَعبَدَهُ إحسَانٌ» چه بسیارند انسانهایی که بنده­ی نیکی شده­اند.

عامل سوم: پذیرش برتری مربیعواملی دیگری هم داریم که چون الآن بحث درباره آنها نیست، فقط یک اشاره­ای می­کنم و رد می­شوم. این را باید در محیط دوم - یعنی محیط آموزشی- مطرح کرد و مسئله تربیت آنجا خیلی هم اساسی مطرح است. در محیط آموزشی آنچه لازمه تربیت است، پذیرش تفوُّقِ غیر از نظر درونی است. این یعنی اینکه مربا بپذیرد که مربی­اش از او بهتر می­فهمد. حالا در روابط گوناگون مطرح است؛ جنبه علمی- تجربی و ... وقتی معلم به شاگرد مطلبی را می­گوید، یا وقتی شاگرد هیکل معلمش می­بیند که چطور حرف می­زند و ... وقتی از او تاثیر می­پذیرد که تفوق و برتری او را پذیرفته باشد و قبول کند که او بالاتر و بهتر از خودش است.

تفاوت میان پذیرش و سلطهالبته پذیرش مطرح است نه سلطه. یک وقت اشتباه نکنید! این دو، دو مورد جدای از هم است. یک سلطه بر ابدان داریم و یک سلطه بر قلوب. من دومی را دارم می­گویم که از عواملی است که در تربیت نقش اساسی پیدا می­کند. این خود یک بحث است که در اینجا فقط اشاره ای به آن شد.

در محیط آموزشی مربی مافوق است و مربا هم این را پذیرفته­است. تربیت هم ناخودآگاه صورت می­گیرد و شاگرد روش معلمش را یاد می­گیرد. لذا من در باب تربیت گفتم که از عناوین قصدیه نیست. البته جهات دیگر هم هست ولی من سه عامل تقریبا اساسی را عرض کردم.

سقف سنی برای تربیت وجود دارد؟اینجا یک مطلب مطرح است که من آن را تحت یک سؤال مطرح می­کنم. آیا تربیت ابوین(پدر و مادر) نسبت به فرزند از نظر سنی سقف دارد یا ندارد؟

من مقدمتاً یک مطلبی را عرض کنم بعد می­روم سراغ روایات. ما این را در باب تربیت گفتیم که انسان از نظر روحی دارای ابعاد مختلفی است؛ حیوانی، انسانی و الهی.

گفتیم بُعد حیوانی - شهوت، غضب و وهم- خودش فعلیت دارد و رو به تکامل هم می­رود. هیچ احتیاجی به این ندارد که انسان بخواهد ساخته و پرداخته­اش بکند. خواه ناخواه هست. وقتی گرسنه­ات می­شود، غذا را می­خوری. ما در باب تربیت داشتیم که در تربیت این بعد حیوانی باید یک لجام عقل و شرع به او بزنی و محدودش کنی. چون خواسته­های او نامحدود است و سقف ندارد. این را باید محدودش بکنی که در منطقه عقل عملی و بعد معنوی کار بکند. لذا گفتیم باید به دهان این حیوان، مهار عقل و شرع بزنی، تا آن دو بعد - انسانی و الهی - که جنبه استعدادی داشت، شکوفا بشود و به فعلیت برسد.

بیست و یک سالگی، سن کمال قوای نفسانی استبحث این است که انسان از نظر روند رشد در این نشئه که پیش می­آید و جلو می­رود، به طور غالب از نظر سنی وقتی به حدود بیست- بیست و یک سال که می­رسد، از نظر قوای حیوانی دیگر کامل شده است. کاملِ کامل است و هیچ کم و کسری ندارد؛ چه شهوت او، چه غضبش و چه وهم او. در این سنین، فوران شهوت و فوران غضب است. می­­گویند: جوان ماجراجوست. این برای غضب او است. باید انسانیت و الهیت، همراه با قوای حیوانی رشد کند.

این را اول من گفتم، چون مسئله تربیت در ارتباط با همین بعد حیوانی است که پایاپای آن باید دو بعد دیگر را پیش ببریم. بدون اینکه کسی به ما بگوید خود ما به اینجا می­رسیم که ما باید گام به گام با این بُعد حیوانی پیش بیاییم. چون وقتی که به این مرز می­رسد، از نظر حیوانی، خوب جا می­افتد و باید آن دو مورد دیگر را هم خوب جا بیندازیم. یعنی بعد انسانی و الهی­ را که جنبه استعدادی داشت، این را هم باید به فعلیت برسانیم. باید وقتی به این سنی رسید که از نظر قوای حیوانی، شهوت و غضبش، کاملاً به فعلیت رسیده است، از این طرف انسانیت او هم باید دوشادوش آن کامل بشود. افسارگسیخته نباشد. از نظر بعد معنوی هم همینطور است.

سنین خردسالی، زمان بازی استاصلاً تربیت و روش دادن­ها و روش گرفتن­ها، برای این بود که یک نفر، انسان بشود. یعنی عقل عملی او به فعلیت برسد. این همان تعبیری است که می­گویم باید اسکلت انسانی­اش درست بشود و شاکله پیدا کند. باید در درون خودش و در بعد معنوی­اش هم همین طور، شکل پیدا کند.

هفت سال دوم، زمان تربیت و یادگیری است«وَ یُؤَدَّبْ سَبْعاً» از آن سن به بعد، دیگر قوه تمییز پیدا می­کند. یادش بده! به او روش بده! تا اینجا او از نظر دیداری، شنیداری­ و رفتاری­ از شما یاد می­گیرد و هیچ احتیاجی نیست که تو بخواهی او را ادب کنی.

یادگیری­اش خواه ناخواه و خودکار است. می­گوید از هفت سال به بالا آرام­آرام قوه تمیز او به کار می­افتد و می­توانی به او بفهمانی. «وَ یُؤَدَّب سَبعاً» تا به چهارده سال برسد، می­توانی به او بگویی: ـ باباجان ـ این کار به این دلیل درست است! پسرم این کار غلط است! دخترم ...! امثال این حرف­ها.

هفت سال سوم، باید او را زیر سایه خود بگیری« وَ الْزَمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سِنِینَ» نگذارید تنها جایی برود! زیرِ سایه خودت نگه­اش دار! رهایش کنی هرجا برود نمی­توانی جلویش رابگیری!!! بعد دارد «فَإِنْ أَفْلَحَ وَ إِلَّا فَإِنَّهُ مَنْ لَا خَیْرَ فِیهِ» بیست و یک سال که رسید اگر تربیت شده باشد، که هیچ وگرنه درست نمی­شود.

بعد از بیست و یک سالگی هم احتمال خطر هست ولی کمتربعضی­ها از من سؤال می­کنند که این بحث­هایی که راجع به بچه می­کنی، تا چند سالگی است؟ برای تا سن بیست و یک سال است. این مسلم است. چون بچه به این مرز سنی که برسد، به طور غالب شهوت، غضب و و همش تکامل پیدا می­کند و به حد اعلی­یشان می­رسند. باید بیایی و پایاپای آنها، در بعد انسانی­ و معنوی­، اسکلت آن را هم تا آن موقع بسازی. آسیب­پذیری او با این کار کمتر می­شود. نمی­گویم غیر ممکن می­شود؛ ولی کمتر می­شود. چون به درونش یک اسکلت داده­ای. تقریباً محکم کاری را کردی و شاکله وجودی به او دادی.

اگر تا بیست و یک سالگی فرزند متخلق شد، کار تمام است و الا...«وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ» در هفت سال سوم - از چهارده تا بیست و یک سالگی- بازوی تو می­شود، به تو، کمک می­کند و همراه تو است. وزیر همیشه همراه است. بعد دارد «فَإِنْ رَضِیتَ خَلَائِقَهُ لِإِحْدَى وَ عِشْرِینَ» تا اینکه تا بیست و یک سالگی از خلق و خوهایش راضی شوی.

خلائق، یعنی خلق و روش و چیزهای درونی او. که بیست و یک سال، زمان کامل شدن قوای اوست. مسئله این است، و همه هم ریشه­های دقیق علمی-خلقتی دارد. می­گویی سقف آن تا چه موقع است؟ تا بیست و یک سال است.

چون در آن موقع تمام قوای او به تکامل­ می­رسد. تفاوت اینجاست که قوای حیوانی خودش به تکامل می­رسد، و بُعد انسانی و الهی را تو باید به تکامل برسانی.

باید والدین مسائل انسانی و الهی را در فرزند شکوفا کنندشهوت خودش می­رسد. غضب خودش تکامل پیدا می­کند. اما مسائل انسانی­ را تو باید آبیاری کنی. مسائل الهی، معنوی­ را تو وظیفه داری که به فعلیت برسانی.

این وظیفه توست که اینها را که خودش تکامل پیدا کرده، گام به گام بیایی تا به این سن و مهارش کنی. اینجاست که آدم وقتی دید ساخته شده و اسکلتش ساخته شده است، تا حدودی احساس ایمنی می­کند. روکاری­هایش اشکال ندارد، محکم­کاری را تو کرده باش. عمده این است.

آفت جوانی، جو زدگی استآفات ­آن - خصوصاً این سنی را که اینجا در روایت مطرح می­فرمایند و من راجع به بُعد غضبش مطرح کردم- این است که او ماجراجوست. حواست را جمع کن! چه در بعد خشم او و چه شهوت او که یک وقت فریب نخورد. مراقبت باید باشد. نه اینکه دیگر حالا رهایش کنی و بروی! باز هم مراقبت می­خواهد.

جوان سرشار از احساسات استچون من در جلسات قبل مسئله جوّ را گفتم که جو حاکم و شعارها ممکن است احساسات او را تحت تاثیر قرار دهد. بچه اینگونه است که احساساتی است. لذا ایمنی کامل ندارد. یک وقت اشتباه نکنید که تمام شده است و دست را روی هم بگذارید! خیر! جوهای کاذب هم فراوان است. کسانی که مثلا اهداف شیطانی دارند، با امکاناتی که در دست داشتند، او را فریب ندهند. این جوان به طور طبیعی که نمی­فهمد که این جو ساختگی است. عوامل پشت پرده را که نمی­فهمد. متوجه نمی­شود که جو را ساخته­اند. یک وقت می­بینی که این هم رفت بین آنها.

باید به جوان یاد داد که جوزده نشودباید طوری جوان را تربیت کرد که جو زده نشود. باید شعور به او داد تا تحت تأثیر هر جوی قرار نگیرد. خیال نکند این جوها همه­ صادق و طبیعی است، خودجوش است. نه! به او بفهمان که گاهی این جوها ساختگی­اند. به او بفهمان که اگر این طرف و آن طرف کردند، بعد امثال تو را به داخل جمعیت نکشانند! جوزده نشو! شعارزده نشو! مراقب باش!

بالاخره باید از این­ها مراقبت بکنیم. می­خواهم بگویم اینگونه نیست که جوان بعد از این سن ایمنی کامل پیدا بکند. اتفاقاً یک نوع خطراتی آنجا دارد که حالا من به یکی از آن اشاره کردم. مسئله این است که جوزده نشود؛ چون در معرض خطر است. به او بفهمان! به او شعور بده! او را به اینجا برسان و از او مراقبت هم بکن.